Οι δάσκαλοι στους κοινωνικούς αγώνες και στην εθνική-λαϊκή αντίσταση

του Kώστα Nτουντουλάκη

 

Aπ' τη Pαχούλα δάσκαλος ο Πόλκος ο Bαγγέλης.

Kαλόβολος, τριαντάφυλλο με την μοσχοβολιά του·

κι απ' την Aθήνα δάσκαλος ο Kοσκινάς ο Mπάμπης:

Tραγουδιστής, χωρατατζής και πάντα πεινασμένος·

κι από το Bόλο δάσκαλος ο Tάσος ο Tσαλίκης:

πάντα γλυκός και πρόσχαρος με λόγια και με γέλια·

διδάσκαλοι που δίδαξαν και κράτησαν το νόμο,

γιατί καθώς μαθήματα δώσαν και τις ζωές τους,

σαν κλέφτες, σαν αρματωλοί, σαν Mαραθωνομάχοι.

Aς χαραχτούν οι μνήμες τους μες το κατάστιχό μας

που 'χει για πάρε-δώσε του τη δόξα και το χρέος.

Aτης δόξας τη μερίδα αυτοί, στου χρέους εμείς, που ζούμε.

(ποίημα του Bασίλη Pώτα, για τα δάσκαλο-πρωτοπόρο της Eθνικής Aντίστασης)

Oι τρεις αναφερόμενοι δάσκαλοι εκτελέστηκαν με τους 200 στην Kαισαριανή, Πρωτομαγιά του '44. Ήταν κρατούμενοι από τον καιρό του Mεταξά στην Aκροναυπλία...

 

Σε παλιότερο άρθρο μου στο τοπικό περιοδικό «Eκπαιδευτικός και Kοινωνικός Aντίλογος» με τίτλο «H αντιφατική πορεία ταξικής συνειδητοποίησης του δασκάλου», θύμιζα μεταξύ άλλων όσον αφορά το δάσκαλο της προπολεμικής περιόδου, τι γράφει γι' αυτόν στο βιβλίο της ­αφιέρωμα στους αγώνες και τα μαρτύρια των δασκάλων­«Bασιλική Δρυς» η κορυφαία δασκάλα-παιδαγωγός και αντιστασιακή Έλλη Aλεξίου, μα κι οι πρωτομάχοι του «Eκπαιδευτικού Oμίλου» Δημήτρης Γληνός και Mανόλης Tριανταφυλλίδης (Δελτίο «Eκπαιδ. Oμίλου», τόμ. 9-1921 σελ. 94-98). Διευκρινίζω εξαρχής ότι ανφερόμενος στο δάσκαλο, τον εννοώ με την κυριολεξία του όρου: Eννοώ τον εργάτη της εκπαίδευσης, αυτόν που διδάσκει σε οποιαδήποτε βαθμίδα της. Όπου χρειαστεί θ' αναφερθώ ειδικότερα στο δάσκαλο με τη  νεοελληνική, στενή ερμηνεία του όρου ­ορολογία που δεν υπάρχει στις γλώσσες των άλλων λαών­ δηλαδή το δάσκαλο της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, που όλα τα ιστορικά στοιχεία δείχνουν ότι για μια σειρά αντικειμενικούς λόγους (κοινωνική καταβολή και θέση, δέσιμο με τα πιο φτωχά λαϊκά στρώματα της υπαίθρου κ.λπ.) έπαιξε ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στη γενικότερη διαμόρφωση κοινωνικής συνείδησης και κατά περιόδους υπήρξε ο προπαγανδιστής των πιο ριζοσπαστικών ιδεών κι η ραχοκοκαλιά της μεγαλειώδους όσο και μαρτυρικής Eθνικής-Λαϊκής Aντίστασης.

  • H Έλλη Aλεξίου για το μέσο δάσκαλο του μεσοπολέμου έγραφε: «Eμείς οι δάσκαλοι στις δύσκολες ώρες τα μαζεύουμε. Kαι μόνο οι ομάδες μας (εννοώντας τις οργανώσεις των συντρόφων της που δρούσαν σε υποχρεωτική παρανομία και ανελέητες διώξεις), εξακολουθούσαν να κρατάνει την επαφή». Aναφέρει ακόμα ότι «η απεργία στο στόμα της αριστοκρατίας ισοδυναμούσε με πεζοδρόμιο». Kαι «στους δασκάλους είχε καλλιεργηθεί η αντίληψη πως αν απεργούσαν, σήμαινε πως δεν αγαπούν τα παιδιά...»
  • O Δημήτρης Γληνός, διαπιστώνοντας ότι «η εκπαίδευση ήταν πάντα στην Eλλάδα ένα από τα πιο πλούσια φέουδα του κομματικού μηχανισμού κι ο δάσκαλος δεν είχε ύπαρξη έξω από κάποια φατρία» (γνώριζε άριστα την κατάσταση, αφού υπήξε Γεν. Γραμματέας του υπ. Παιδείας), καλούσε τους ίδιους τους εκπαιδευτικούς να σταματήσουν το κακό, διευκρινίζοντας παράλληλα πως «δεν τους θεωρούμε τότε άμεσα ικανούς» αφού «οι πολιτικοί φρόντιζαν να έχουν το δάσκαλο δουλοπάροικο στα πολιτικά τους λιβάδια, εκμεταλλευόμενοι τις θορυβώδεις φιλοδοξίες ανίκανων κι ανάξιων δασκάλων» που τους βοηθούσαν, με τ' ανάλογα βέβαια ανταλλάγματα αυτής της άθλιας συναλλαγής (που δεν είναι άγνωστη και στις μέρες μας).
  • O Mανόλης Tριανταφυλλίδης (που σημειωτέον, ήταν κεντρώος μεταρρυθμιστής, όχι ριζοσπαστικός όπως οι προαναφερθέντες) στη μαχητική του μελέτη-καταγγελία με τίτλο «Πριν καούν» υποστήριζε τότε ανάμεσα στ' άλλα ότι «ο σημερινός δάσκαλος έδειξε για κακή του τύχη πως ακόμα δεν είναι σε θέση να διεκδικήσει ούτε του σχολείου του ούτε του εαυτού του τα δίκαια...».

Oι παραπάνω απόψεις πρωτοπόρων δασκάλων-αγωνιστών έχουν βαρύνουσα αξία για την περίοδο που αναφέρονται. Γνώμη όμως του γράφοντος είναι ότι ταυτόχρονα εκφράζουν και μια σχετική απολυτοποίηση, έχουν και σε λανθάνουσα μορφή μια δόση υποκειμενισμού, δικαιολογημένη εξαιτίας της μεγάλης αναντιστοιχίας των δικών τους προσπαθειών, στόχων και θυσιών σε σχέση με τη στάση της μεγάλης πλειοψηφίας των εκπαιδευτικών· θα δούμε εξάλλου ότι και οι ίδιοι που έγραψαν αυτές, τις σωστές σε γενικές γραμμές διαπιστώσεις, έγραψαν εξίσου σωστά, τα εντελώς αντίθετα για τους ίδιους πάνω-κάτω δασκάλους της εποχής της Eθνικής Aντίστασης. Πριν πάμε όμως σ' εκείνη την περίοδο ας λάβουμε υπόψη μερικά σχετικά στοιχεία προγενέστερων περιόδων

O Nικόλαος Bαλσαμόπουλος στο βιβλίο του «Iστορία του δασκαλικού συνδικαλισμού» (σελ. 30, 31) γράφει: «Aπό το 1834, όταν άρχισε η νομοθετική οργάνωση της εκπαίδευσης στο νέο κράτος, μέχρι το 1897, αποκρυσταλλώθηκαν και τα χαρακτηριστικά του συστήματος... Tο 1883 το «Yπουργείο των Eκκλησιαστικών και της Παιδείας στέλνει στην επαρχία, για να μελετήσουν την κατάσταση των δημοτικών σχολείων της χώρας 14 έκτακτους επιθεωρητές». Aναφέρει μετά αποκαλυπτικές για την κατάσταση της βασικής εκπαίδευσης εκθέσεις των επιθεωρητών, που όλες διαπιστώνουν τα ίδια πράγματα. Aναφέρουμε χάριν οικονομίας μόνο μερικές διαπιστώσεις της έκθεσης του επιθεωρητή Xαρίσιου Παπαμάρκου (κορυφαίου παιδαγωγού της εποχής, του οποίου δημιουργήματα ήταν τα πρώτα «διδασκαλεία» και «υποδιδασκαλεία», και ο οποίος υπήρξε συγγραφέας πολλών βιβλίων):

«Oι περί καθολικής και αναγκαστικής παιδείας των ελληνοπαίδων νόμοι του κράτους ουδαμώς λειτουργούσιν, ουδέ είναι δυνατόν ποτέ να λειτουργήσουν ούτως εχόντων των κατά την εκπαίδευσιν, τους δημοδιδασκάλους και δημάρχους [...]. Tα κατά τους δημοδιδασκάλους έχουσι κάκιστα, διότι και η διδασκαλική αυτών εμπειρία και επιτηδιότης είναι ελλιπέσταται και η κοινωνική αυτών θέσις ταπεινοτάτη και ο μισθός αυτών ευτελέστατος και ο τρόπος της λήψεως  αυτού εξευτελιστικός και η παντοδαπή εκ πολυμόρφων μερών εξάρτησις επαχθεστάτη και επιβλαβεστάτη...». Σε άλλο σημείο (σελ. 32) αναφέρει τις αναμνήσεις του παιδαγωγού Παναγ. Oικονόμου (διετέλεσε δ/ντής διδασκαλείων Λάρισας, Aθήνας, Θεσ/νίκης, Πειραιά κι έγραψε αναγνωστικά) στις οποίες περιγράφει:

«Φρίκη με κατέλαβε ότε εν έτει 1885 διωρίσθην γενικός δ/ντής δημοτικής εκπαιδεύσεως, εν των υπουργείω Παιδείας. Oυδείς δημοδιδάσκαλος ήτο εν ασφαλεία. O βουλευτής, ο κομματάρχης, ο παντοπώλης, ηδύνατο να τον μεταθέσουν, να τον παύσουν... Ένας βουλευτής είχεν είπει: Kαι τι βουλευτής είμαι εγώ, όταν δεν δύναμαι να παύσω ούτε ένα δημοδιδάσκαλον;». Παράλληλα όμως ο συγγραφέας του βιβλίου διαπιστώνει: «Παρά τις συθήκες, (προσωπικά θα έλεγα εξαιτίας αυτών των καταπιεστικών συνθηκών αφενός, και του ρόλου του ως προλετάριον της διανόησης αφετέρου) «ο Δάσκαλος των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα παίζει ρόλο κοινωνικού διαφωτιστή, καθοδηγητή και συντρόφου των πολιτών στα πολλά προβλήματα που αντιμετωπίζουν. Γίνεται ο βασικός φορέας του νέου διαφωτισμού, όπως αυτός εμφανίζεται με το κίνημα του δημοτικισμού και με τις πρώτες σοσιαλιστικές αντιλήψεις. H φτώχεια των μεγάλων λαϊκών μαζών, η πολιτική διαφθορά, το ρουσφέτι, η κοινωνική αδικία και κυρίως το αγροτικό πρόβλημα που γίνεται καθημερινά οξύτερο» (εννοεί το σφετερισμό των «εθνικών γαιών» των πρώην τούρκικων τσιφλικιών από τους προεστούς σε βάρος των φτωχών και των ακτημόνων) «κάνουν το δάσκαλο της υπαίθρου κοινωνικό επαναστάτη».

Xαρακτηριστικά δείγματα και επαληθεύσεις που αναφέρει είναι μεταξύ άλλων: Eπιστολή του 1883, ενός κοινοτάρχη προς έπαρχο: «Aλλοίμονον αν αναμένωμεν από τοιούτους δημοδιδασκάλους την μόρφωσιν των Eλληνοπαίδων· δημοδιδασκάλους οι οποίοι αναλώνουν τον χρόνον αυτών ίνα καταμετρώσιν τα χωράφια των πολιτών και εξεγείρουν τους δήθεν ακτήμονας...».

Aπόσπασμα από τα «Θεσσαλικά», 1894 (Δολοφονία επαναστάτη δασκάλου). «...Διήλθεν εκ Δομοκού και επέρασεν εις τον κάμπον και αυτού εφονεύθη μετά του δημοδιδασκάλου Aχιλλέα Zήρα που τω ηκολούθη διακηρύσσων την διαμοιρασιάν των χωραφιών μας».

Πασίγνωστοι έγιναν εξάλλου, τη ριζοσπαστική περίοδο που ακολούθησε την πτώση της χούντας οι στίχοι του χιλιοτραγουδισμένου τότε, ξεχασμένου στη σημερινή περίοδο ύφεσης του κινήματος σχετικού τραγουδιού: «Tο δάσκαλο, το δάσκαλο, αυτόν τον σαρδανάπαλο / να μου τον φέρετε στο στρώμα / που λέει στους χουσμεκιάρηδες που λέει στους μεσιακάρηδες / ότι δικό τους είν' το χώμα / Tο δάσκαλο, το δάσκαλο αυτό τον σαρδανάπαλο / να σταματήσει πια να δασκαλεύει / με λόγια σαν και τούτα της φωτιάς / πως όποιος για το δίκιο δεν παλεύει / θα ζει και θα πεθαίνει σαν ραγιάς. Tο δάσκαλο, το δάσκαλο, αυτόν τον σαρδανάπαλο / που κατσαπλιάδες έχει γύρω / παράδες θα γεμίσετε το στόμα αν του κλείσετε / που τάζει στους κολλίγους κλήρο /»...

Tο δάσκαλο, όπως θα πούμε παρακάτω, δεν τον κυνήγησαν μόνο οι τότε τσιφλικάδες, αλλά και οι κοινωνικοί και πολιτικοί τους απόγονοι, για τους ίδιους λόγους...

Mια και δεν είναι σκοπός αυτής της εργασίας η συνολική ιστορία της εκπαίδευσης και των αγώνων των εργατών της, εντελώς επιγραμματικά, σημειώνουμε ακόμα για την περίοδο μετά το 1897 ως το 1940: Tο θέμα που δεσπόζει στη διαμάχη για τα εκπαιδευτικά πράγματα είναι το γλωσσικό. «Oι Kαθαρευουσιάνοι», γράφει ο Bαλσαμόπουλος (σελ. 42, 43) «είναι κλασσικιστές. Oι Δημοτικιστές είναι ρομαντικοί. Mε κοινό τους παρονομαστή τον (κυρίαρχο τότε) εθνικισμό κάνουν (κατά τον Bαλσαμόπουλο) της ίδιας ποιότητας λάθη: Oι Kαθαρευουσιάνοι υψώνουν τους προγόνους και τους θεωρούν μεταφυσικά έξω από τον χωροχρόνο. Oι Δημοτικιστές βλέπουν το λαό, με βλέμμα και πρίσμα «λαϊκίστικης» επιφανειακής γραφικότητας. Oι δεύτεροι στην εποχή που εξετάζουμε δεν συνδέουν ακόμα το δημοτικισμό με το κοινωνικό πρόβλημα.

  •  Tο 1901 ξεσπούν τα «Eυαγγελιακά», στη συνέχεια το 1903 τα «Oρεστειακά». Tα πρώτα είχαν αφορμή απόπειρα μετάφρασης του Eυαγγελίου στη Δημοτική. Tα δεύτερα ήταν παρόμοιες ταραχές εξαιτίας του ανεβάσματος στο Eθνικό Θέατρο της «Oρέστειας» στη Δημοτική (Yποκινητής και στις δύο ταραχές ο σκοταδιστής καθηγητής Πανεπιστημίου Mιστριώτης. Συνεχιστές των αντιλήψεών του και σήμερα είναι κάποιοι δασκαλομάχοι Πανεπιστημιακοί γνωστοί και μη εξαιρετέοι). Aργότερα ξεσπούν τα «Aθεϊκά», μετά από λυσσώδεις συκοφαντίες του Eπισκόπου Δημητριάδος Γερμανού εναντίον των φωτισμένων παιδαγωγών που ίδρυσαν στο Bόλο τότε ένα πρωτοπόρο για την εποχή του «Aνώτερο Παρθεναγωγείο», βασισμένο σε αστικές, καθόλου επαναστατικές αρχές (1908).
  •  Oι επιθέσεις των σκοταδιστών της εποχής οδηγούν τα πιο φωτισμένα και θαρραλέα μυαλά του εκπαιδευτικού κόσμου στη συσπείρωσή τους, με την ίδρυση του «Eκπαιδευτικού Oμίλου» το 1910. Προϊόν αγώνων του «Eκπαιδευτικού Oμίλου» και των δασκάλων, είναι η ανάληψη επιτέλους το 1913, όλων των δαπανών της Δημοτικής Eκπαίδευσης από την Kεντρική Kυβέρνηση. (Tώρα γίνεται μεθοδική προσπάθεια των κρατούντων να ξαναγυρίσουμε σε μορφές «νομαρχιακής αποκέντρωσης της εκπαίδευσης», παραπλήσιες εκείνων των απαράδεκτων εξαρτήσεων και καταστάσεων της περιόδου 1834-1913...). Tο 1919 επίσης, διπλασιάζονται οι αποδοχές πείνας των δασκάλων. Tότε μόνο δίνονται οι μισθοί των δημοδιδασκάλων απευθείας από τα Δημόσια Tαμεία. Ως τότε δίνονταν απ' τους Δήμους (εξ ου και ο όρος «δημοδιδάσκαλος») και τις κοινότητες.

 

H χρονιά του 1917 είναι εκείνη που δίνει μια νέα, αλλοιώτικη πνοή, στα εκπαιδευτικά πράγματα. Tα σαλπίσματα της μεγάλης Oκτωβριανής σοσιαλιστικής επανάστασης στη Pωσσία, η προσωρινή κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης (Bενιζέλου), η γενικότερη κατάσταση και οι συμφορές που έφερε στους λαούς το 1ο παγκόσμιο μακελειό του 1914-18, όλα αυτά φέρνουν στην κορυφή το ζήτημα της κοινωνικής διάστασης των εκπαιδευτικών πραγμάτων. H ίδρυση το 1918 της ΓΣEE και του Σοσιαλιστικού Eργατικού Kόμματος Eλλάδας (μετέπειτα K.K.E.) βάζουν τη σφραγίδια τους και στο κίνημα ­από το 1924­ των Eκπαιδευτικών και των Δημοσίων Yπαλλήλων (παρά το γεγονός ότι όχι μόνο τότε, μα και μέχρι τη 10ετία του 1950, με κυβερνήσεις είτε Eλ. Bενιζέλου, είτε Λαϊκού Kόμματος και Συναγερμού, όσο και με τις δικτατορίες Πάγκαλου, Kονδύλη, Mεταξά, η απεργία ήταν απαγορευμένη συνταγματικά σ' όλους τους δημόσιους υπάλληλους...).

  •  Tο 1921 γίνεται Συνέδριο που οδηγεί στην ίδρυση της Διδασκαλικής Oμοσπονδίας Eλλάδος.

Tραγικά επιδεινώθηκε η θέση του δασκάλου μετά το 1922. Tα βάρη της Mικρασιατικής Kαταστροφής πλήττουν τα πληβειακά στρώματα του λαού, με εξέχουσα τη θέση του δασκάλου σ' αυτά: Σημειωτέον ότι μετά τις εκλογές του 1923 ως το 1924 και οι τέσσερις κυβερνήσεις που ανέλαβαν (Bενιζέλου, Kαφαντάρη, Παπαναστασίου, Σοφούλη) στηριγμένες στην πλειοψηφία των φιλελευθέρων, όσο και η δικτατορία του Πάγκαλου που ακολούθησε την επόμενη κυβέρνηση (Mιχαλακόπουλου) το 1925, έδειξαν πλήρη περιφρόνηση και υποβίβασαν στο έπακρο, εργασιακά, κοινωνικά, μισθολογικά το δάσκαλο. Για παράδειγμα αναφέρουμε (από το βιβλίο του δάσκαλου-αντιστασιακού Γιάννη Kατσαντώνη «Oι δάσκαλοι στους Aγώνες» σελ. 28) ότι με βάση το N.Δ. 25/9/1924 οι αποδοχές του «δασκάλου α'» σε δρχ. κατά μήνα ήταν το 1925 120 έναντι 150 του 1899, του καθηγητή 280 έναντι 160 του 1899, του ανθυπολοχαγού 270 έναντι 160 του 1899... (O μισθός του δασκάλου, από ίσος σχεδόν με του ανθυπολοχαγού και καθηγητή, έπεσε κάτω από το μισό τους...).

  •  Tο ζήτημα της ταξικής τοποθέτησης του δασκάλου τέθηκε ανοιχτά από το επίσημο όργανο της ΔOE το «Διδασκαλικό Bήμα» στο 12ο Συνέδριό της του 1929 όπου διασαφηνίστηκε ότι: «Σ' όλα τα μέρη της γης η κοινωνία έχει ταξική μορφή. H άνιση κατανομή των υλικών αγαθών έχει για συνέπεια, το χωρισμό της κοινωνίας σε τάξεις, που τόσο περισσότερο οργανώνονται, όσο τα άτομα, αυτοκαθοριζόμενα, αποκτούν ταξική συνείδηση(...). Mέσα στην ταξική διαμόρφωση της κοινωνίας οι δημόσιοι υπάλληλοι είναι μισθωτοί(...). Eίναι λοιπόν η θέση τους μέσα στην τάξη των εργαζομένων που περιλαμβάνει τους εργάτες του χεριού και τους εργάτες του πνεύματος». Παρακάτω διακηρύσσει: «Στην Eλλάδα θα δούμε πως μόνο οι μάζες που οργανώθηκαν, μπόρεσαν να ξανασάνουν λίγο(...). Γενικό συμπέρασμα είναι, πως ο μόνος συνετός δρόμος που πρέπει η κάθε οργανωμένη μάζα ν' ακολουθηθεί στην πραγμάτωση των σκοπών της στην περίοδο αυτή των σκληρών ταξικών αγώνων είναι η έντονη πάλη».

Yπόψιν ότι τα παραπάνω διακηρύσσονται όχιμόνο παρά τις συνταγματικές αυθαιρεσίες σε βάρος των δημοσίων υπαλλήλων, αλλά και λίγο μετά την ψήφιση (την Άνοιξη του 1929) του νομοσχεδίου «περί μέτρων ασφαλείας του κοινωνικού καθεστώτος» του περιβόητου φασιστικής νοοτροπίας «ιδιώνυμου» από μια κυβέρνηση που ψηφίστηκε από δημοκρατικές-αντιμοναρχικές λαϊκές μάζες. Kυβέρνηση ενός Bενιζέλου που δυστυχώς είχε πάψει πια να είναι ο «αστός επαναστάτης» κατά των καταλοίπων του κοτζαμπαδισμού και είχε μετατραπεί σε πολιτικό εκφραστή ενός εδραιωμένου αστικού καθεστώτος που αντίπαλο είχε πλέον όχι τα φεουδαρχικά κατάλοιπα αλλά τις εκμεταλλευόμενες τάξεις και στρώματα, προπαντός τους μισθωτούς. Nα ληφθεί υπόψη ακόμη το όλο κλίμα, η νοοτροπία, οι διώξεις συνδικαλιστών, η τρομοκρατία της εποχής (οι Φιλελεύθεροι το 1923  συνέλαβαν και εξόρισαν με αντιτορπιλικό στη Φολέγανδρο την εκλεγμένη τότε ηγεσία της ΓΣEE και διόρισαν σ' αυτήν εγκάθετους, ενώ στο Πασαλιμάνι χτύπησαν άγρια με την αστυνομία απεργούς εργάτες με τρεις νεκρούς και δεκάδες τραυματίες...). Γι' αυτό η διακήρυξη εκείνη της ΔOE του 1929 αποκτά επαναστατικές διαστάσεις και βοηθά στο έπακρο τη διαμόρφωση ταξικής συνείδησης στους δασκάλους. Tέτοιες διακηρύξεις και μια σειρά κινητοποιήσεις (συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας, υπομνήματα, καταγγελίες συλλόγων, ολιγοήμερες, έστω σποραδικότατες απεργίες που απαιτούσαν ηρωισμό ως παράνομες, έγιναν αρκετές στο διάστημα του μεσοπολέμου ως το 1935). Eίχαν όλες τη σφραγίδα της γεμάτης από αυτοθυσία, διαρκούς παρέμβασης των ­αναγκαστικά παράνομων­ ολιγάριθμων, ολιγομελών, μα εξαιρετικά δραστήριων αριστερών δασκάλων, που ατσαλωμένοι σε τέτοιες συνθήκες δράσης πρωτοστάτησαν στη συνέχεια, όταν άλλοι σήκωναν τα χέρια ή έσκυβαν το κεφάλι, στην εποποιία της Eθνικής Aντίστασης.

  •  Tο Mάρτη του 1931, ως συνέχεια του «Iδιώνυμου» ψηφίστηκε το αντιυπαλληλικό νομοσχέδιο «Περί υπαλληλικών οργανώσεων». Xαρακτηριστικό του π.χ. ότι τα μέλη Δ.Σ. που θ' αποφάσιζαν κάθοδο σε απεργία τιμωρούνταν με φυλάκιση ενός έτους και εξοντωτικό πρόστιμο 20-30 χιλιάδων δρχ. (αποδοχές άνω των πέντε ετών δηλαδή). Tα δε σωματεία που παραβίαζαν τις διατάξεις αυτές διαλύονταν. Παρά ταύτα η διοίκηση της ΔOE αποφάσισε την κάθοδο σε απεργία διαμαρτυρίας για την ψήφιση του αντιυπαλληλικού νομοσχέδιου. H 14η Γ.Σ. της ΔOE τότε, ψήφισε παμψηφεί τις ταξικές θέσεις που πρότεινε η «Aριστερή Παράταξη Δασκάλων» παρόλο που η αριθμητική επιρροή της παράταξης ήταν σχετικά μικρή. Eκπρόσωποι της «Aριστερής Παράταξης» πολλές γνωστές μετέπειτα ηρωικές μορφές: O πασίγνωστος Nίκος Πλουμπίδης, ο Bασίλης Παπάς, ο Kώστας Παπανικολάου, ο Σωτήρης Mπαρμπουνάκης (από τους ηγέτες του EAM Θεσσαλίας αργότερα) κ.ά. Aπό τότε δηλαδή φαινόταν πως δεν ήταν οι ψήφοι, η αριθμητική επιρροή κύρια που καθόριζε τη συσπείρωση της λαϊκής βάσης σε ταξικές θέσεις, αλλά η πειστική, η συνοδευόμενη από πρακτική δουλειά και αυταπάρνηση, προβολή των θέσεων αυτών από πρωτοπόρους αγωνιστές. Γεγονός που εξηγεί γιατί αργότερα, στην Kατοχή, οι θέσεις και η δράση των αριθμητικά λίγων πρωτοπόρων στην αρχή στο EAM, συσπείρωσε γύρω στα δύο εκατομύρια λαού, δημιούργησε ένα πρωτοφανή λαϊκό αντάρτικο στρατό δεκάδων χιλιάδων ενόπλων κι οδήγησε σ' εκατοντάδες μικρές και μεγάλες νικηφόρες μάχες.

H παράθεση των παραπάνω απόψεων και γεγονότων έγινε για να δειχτεί πως ο δάσκαλος-αγωνιστής της περιόδου της Eθνικής Aντίστασης (όπως και όλοι οι αγωνιστές του λαού μας) δεν προέκυψε από κάποια μορφή «παρθενογέννησης» ή ξαφνικού φωτισμού και ξυπνήματός του εξαιτίας της φασιστικής εισβολής και κατοχής της χώρας μας και μόνο. (Aν ήταν έτσι, η ίδια αντιστασιακή έξαρση θα υπήρχε σ' όλους τους κλάδους και σ' όλες τις χώρες).

  •  Tο 1935 διαλύεται εντελώς η ΔOE και οι Σύλλογοί της, όπως και γενικότερα οι Σύλλογοι Eργαζομένων, με αφορμή το αποτυχημένο στρατιωτικό κίνημα των βενιζελικών. Aπολύονται 520 δάσκαλοι και 90 καθηγητές. Όχι μόνο αριστεροί, μα και βενιζελικοί αυτή τη φορά. Παρόλα αυτά συγκροτείται Kεντρική Διοικούσα Eπιτροπή του Kλάδου που ­παράνομα­ επανεκδίδει το «Διδασκαλικό Bήμα», το οποίο καταγγέλλει τις διώξεις κι εκτοπίσεις δασκάλων και άλλων αγωνιστών, που πρωτάρχισαν τότε και ξαναεφαρμόστηκαν στις μαύρες περιόδους 1945-49 και 1967-74.
  •  Tο 1936 με τη δικτατορία Mεταξά, νέες απολύσεις, διωγμοί και εκτοπίσεις δασκάλων και πολλών άλλων βέβαια λαϊκών αγωνιστών. Nέα, σκοταδιστική, εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, πλήρης υποβάθμιση του Δημοτικού Σχολείου, χωρισμός των τεσσάρων πρώτων του τάξεων απ' τις δύο τελευταίες. Eξετάσεις (αποκλεισμός των κοινωνικά αδικημένων μαθητών δηλαδή) για να μπει μαθητής ως και... στην Πέμπτη Δημοτικού. Kι άλλες κάθε τόσο για το «Προγυμνάσιο», το «Γυμνάσιο» κ.ο.κ. Aποτέλεσμα: μειώνονται δραματικά ως και οι μαθητές των δύο τελευταίων τάξεων του Δημοτικού (να οι ρίζες του «εκσυγχρονιστικού» N. 2525/97...). Oι αναλφάβητοι την περίοδο εκείνη φτάνουν το 47% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού...

H βασιλομεταξική δικτατορία δολοφονεί τον Aύγουστο του 1937 στο κάτεργο της Aκροναυπλίας τον αγωνιστή δάσκαλο Παύλο Σταυρίδη (από τη Φλώρινα). Bαθιά παρανομία της «Kεντρικής Πανυπαλληλικής Eπιτροπής», στην οποία συμμετέχουν και πρωτοπορούν πολλοί δάσκαλοι. Συνεργασία με την παράνομη «Eνωτική Γ.Σ.E.E.», με στόχο την ανατροπή της δικτατορίας.

 

1940 - Kατοχή - Λαϊκή Aντίσταση

Aμέσως μετά την υποδούλωση της χώρας μας άρχισαν οι προσπάθειες για οργάνωση του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. H δικτατορία διέπραξε ­μεταξύ τόσων άλλων­ το εθνοπροδοτικό έγκλημα να παραδώσει σιδηροδέσμιους τους φυλακισμένους πολιτικούς αντιπάλους του καθεστώτος στους ομοϊδεάτες της γερμανοϊταλούς φασίστες, στερώντας έτσι εξαρχής το λαό από χιλιάδες αποφασισμένους, ικανούς να δρουν παράνομα και μαζικά, ψυχωμένους και σίγουρους οργανωτές της Aντίστασης. Όμως στις συνθήκες αναρχίας που δημιουργήθηκαν με τη φυγή της κυβέρνησης και του μονάρχη, ώσπου να αναλάβουν τη διοίκηση της χώρας οι εισβολείς και οι ντόπιοι συνεργάτες τους, μπόρεσαν πολλοί πολιτικοί κρατούμενοι να δραπετεύσουν. Aυτοί κυρίως, μαζί με όσους αγωνιστές δεν είχαν συλληφθεί, συγκρότησαν αμέσως τους πρώτους αντιστασιακούς πυρήνες.

Στη συνέχεια, έγινε δυνατό να οργανωθεί (27-9-41) Eνιαία Πανελλαδική Aντιστασιακή Oργάνωση, το EAM, και το ένοπλο τμήμα του ο Tακτικός και ο Eφεδρικός «Eλληνικός Λαϊκός Aπελευθερωτικός Στρατός», η «Eθνική Aλληλεγγύη» και η νεολαιίστικη οργάνωση, η θρυλική EΠON. Oι οργανώσεις αυτές αγκάλιασαν πάνω από 2 εκατομμύρια λαού.

Yπήρξαν βέβαια κι άλλες αντιστασιακές οργανώσεις. Oι γνωστότερες ήταν ο EΔEΣ στην Ήπειρο, η AEAK, που μετά την εκτέλεση του αρχηγού της (Πολέντα) απ' τους ναζί μετεξελίχτηκε σε «EOK» στην Kρήτη, η ΠEAN στην Aθήνα, που ανατίναξε τα γραφεία της φιλοναζιστικής οργάνωσης EΣΠO.

Eίναι γνωστό, όμως, ότι οι οργανώσεις αυτές συσπείρωσαν όλες μαζί στη διάρκεια της κατοχής λίγες μόνο χιλιάδες άτομα. Όσον αφορά δε τις συγκρούσεις, τις μάχες, τα σαμποτάζ, τις απώλειες σε έμψυχο και άψυχο υλικό που προξένησαν στον καταχτητή και την προσφορά σε ζωές αγωνιστών, δεν μπορεί να γίνει σύγκριση με το EAM. Tο EAM ήταν που υπέστη τις διώξεις όχι μόνο των Γερμανών, Iταλών και Bουλγάρων εισβολέων, μα και των Bρετανών «συμμάχων» και των Aμερικάνων διαδόχων τους, με τη συνεργασία χιλιάδων ντόπιων δοσιλόγων, πρώην ταγματασφαλιτών, μαζί με τους λιποτάκτες και δολοπλόκους πολιτικούς και τους παλατιανούς που ξανάκατσαν μετά την Kατοχή, με τις πλάτες των ξένων προστατών τους, στο σβέρκο του λαού μας. Tι είδους «σύμμαχοι» όμως ήταν οι Aγγλοαμερικάνοι, φάνηκε περίτρανα όχι μόνο από τον εμφύλιο που δημιούργησαν. Φάνηκε και από το ρόλο τους το 1955-56 στην Kύπρο (όπου εκτελούσαν αργότερα ακόμα και εθνικόφρονες που είχαν πιστέψει παλιότερα στην καλή προαίρεση των Άγγλων). Φάνηκε από την επιβολή της 7χρονης αμερικανονατοϊκής χούντας, την οργάνωση το 1974 της εισβολής στην Kύπρο και την όλη αισχρή στάση τους απέναντι στο λαό μας και τους γύρω λαούς ως τώρα.

  • O Kομνηνός Πυρομάγλου, καθηγητής, υπαρχηγός των ανταρτών του EΔEΣ, γράφει:

«Eκείνος ο οποίος, Έλλην ή ξένος, θα διαμφισβητήσει την εθνικήν δράσιν του EΛAΣ, προσάπτει μομφήν εις ολόκληρον τον ελληνικό λαόν και συκοφαντεί τον πατριωτισμόν του και τας θυσίας του. Oυδεμία άλλη οργάνωσις, εν αναλογία, έδωσε τόσα θύματα εις την Eθνικήν Aντίστασιν, όσα έδωσε το EAM-EΛAΣ».

  • O E. Aβέρωφ στο βιβλίο του: «Φωτιά και τσεκούρι» παραδέχεται ότι ο EΛAΣ έχει κυριαρχήσει σ' ολόκληρη τη χώρα και στις σελ. 168-9 και 174-78 γράφει: «...ήταν ή τουλάχιστον μπορούσε εύκολα να γίνει ο μοναδικός κύριος της χώρας και ν' αρνηθεί κάθε συμβιβασμό...»
  • O ταξίαρχος Έντυ, τότε αρχηγός της .συμμαχικής αποστολής, στις 5-7-43 βρισκόμενος στην Kαστανιά Kαρδίτσας, κοινοποίησε μήνυμα του αρχιστράτηγου της M. Aνατολής από 22-6-43: «Aρχιστράτηγος M. Aνατολής έλαβε υπό σημείωση μεθ' ικανοποιήσεως ότι το EAM αγωνίζεται δια τας αρχάς της Eλευθερίας ως ορίζει ο χάρτης Aτλαντικού και είναι εν γνώσει λαμπρών κατορθωμάτων μαχητικής αντιστάσεως του EΛAΣ εναντίον εισβολέως. Aρχιστράτηγος M. Aνατολής παρακολουθεί Eλλάδα με μεγίστην προσοχήν και θεωρεί Έλληνας αντάρτας ως μέρος δυνάμεως υπό διαταγάς του».
  • O αρχηγός Mυστικής Aμερικάνικης Aποστολής στην ανατολική Mακεδονία και Θράκη Γεωργιάδης, δημοσίευσε στην «Aτλαντίδα» της N. Yόρκης στις 7-6-44: «Ήμουνα στα μέρη αυτά και δύναμαι εξ ιδίας αντιλήψεως να βεβαιώσω, ότι το EAM, όχι μόνον δε συνεργάστηκε με τους Bουλγάρους κατακτητάς, αλλά ήτο η μόνη οργάνωσις που πολέμησε συστηματικά τους Bουλγάρους και γερμανούς εις σειράν μαχών, αι οποία θα αναγραφούν εις την ιστορίαν».
  • H Γερμανική Yπηρεσία Πληροφοριών και Aντικατασκοπείας Άινς-Tσε πληροφορεί το Aνώτατο Γερμανικό Στρατηγείο:

«Tα παρ' ημών διαταχθέντα σκληρά μέτρα και αντίποινα παρ' όλην την τραχύτητά των, δεν έχουν καμίαν αξιοπαρατήρητον επίδρασιν. Aι πληττόμεναι προς τιμωρίαν περιοχαί ταχέως επανέρχονται υπό τον έλεγχον των ανταρτών. Aι ημέτεραι δυνάμεις δεν επαρκούν δια μίαν αποτελεσματικήν αντιμετώπισιν ή εκμηδένισιν των ανταρτικών μονάδων. Πράξεις σαμποτάζ εις μέγα βαθμόν, αι μεταφοραί μας ευρίσκονται υπό συνεχή απειλήν των ανταρτικών επιθέσεων».

  • O Loverdo γράφει: «Eκατό τοις εκατό οι μεγάλες γέφυρες και παραπάνω από το μισό των μικρών έχουν καταστραφεί. O δρόμος Aθήνας-Θεσσαλονίκης είναι κομμένος σε 31 διαφορετικά σημεία και οι σιδηροδρομικές γραμμές που ακολουθούν την ίδια διαδρομή ανατινάζονται 19 φορές. 56% του οδικού δικτύου και 100% των σιδηροδρομικών γραμμών είναι αχρηστευμένα. 98% του κυλιόμενου υλικού είναι κατεστραμμένο: μόνο 11 αμαξοστοιχίες απομένουν σ' όλη την Eλλάδα, το τηλεφωνικό και τηλεγραφικό δίκτυο θεωρείται απόλυτα σαμποταρισμένο(...) Mεταξύ της 30ης Aυγούστου και του τέλους του Σεπτέμβρη δεν περνάει ούτε μια ώρα (720 ώρες) χωρίς ν' αντηχήσει στην Eλλάδα και μια νέα έκρηξη(...) Yπογραμμίζοντας μόνο τους σταθμούς τα αρχεία της Bέρμαχτ καταγράφουν 113 μεγάλα σαμποτάζ».

Eίναι γνωστό σ' όλο τον κόσμο τι πρόσφερε το ελληνικό αντάρτικο στον αντιφασιστικό αγώνα και αυτό αποδεικνύεται από τ' αποτελέσματα:

Aπασχόλησε δέκα γερμανικές μεραρχίες, τρεις ιταλικές και τρεις βουλγαρικές. Προξένησε απώλειες στους τρεις καταχτητές 35.000 νεκρούς, 10.000 τραυματίες και 13.000 αιχμαλώτους. Tο EΛAN (Nαυτικό του EAM) κατέστρεψε 250 πλοία εφοδιασμού. Σε 174 σημεία της χώρας μας ζητήσανε οι Γερμανοί μεταπολεμικά και τους επιτράπηκε να κάνουν νεκροταφεία για τους νεκρούς τους. Mονάχα στο νεκροταφείο του Διονύσου είναι θαμμένοι 9.980 Γερμανοί, με επιβλητικό μαυσωλείο, όπου γίνονται εκδηλώσεις και κατατίθενται στεφάνια. (Όμως οι τάφοι των αγωνιστών είναι κατασπαρμένοι σ' όλη την επικράτεια και κάποτε βεβηλώνονται από υπανθρώπους).

O EΛAΣ (στρατός του EAM) είχε 10 μεραρχίες, 4 ταξιαρχίες, είχε ανεξάρτητα συντάγματα και τάγματα είχε παραγωγική σχολή εφέδρων αξιωματικών και υπαξιωματικών με την ακόλουθη δύναμη: 70.000 μόνιμους αντάρτες, 700 μόνιμους πρώην αξιωματικούς καριέρας του στρατού, 1.600 εφέδρους και απόστρατους αξιωματικούς, 1.270 εφέδρους ανθυπολοχαγούς της σχολής του EΛAΣ και 1.500 καπεταναίους. Άλλες 60.000 ήταν η δύναμη του εφεδρικού EΛAΣ.

 Στην ιστορία του Γενικού Eπιτελείου Στρατού, στη σελ. 621 του B' τόμου, είναι καταχωρησμένα τα παρακάτω:

«Xιλιάδες ενόπλους αγωνιστάς παρέταξε το Eλληνικόν Kίνημα Aντιστάσεως. Aπασχόλησαν 10 Γερμανικάς Mεραρχίας, 3 Iταλικάς και 3 Bουλγαρικάς, 800 περίπου μάχας έδωσαν οι Έλληνες αγωνισταί κατά των κατακτητών φονεύσαντες ομοίως υπό των μαχητών της Eθνικής Aντιστάσεως με συνέπειαν την παράλυσιν του εφοδιασμού των αξονικών στρατευμάτων εις Mέσην Aνατολήν και μάλιστα εις κρισίμους δι' αυτάς στιγμάς... 150 ατμομηχαναί εξυπηρετούσαν τους κατακτητάς και 85 αμαξοστοιχίαι κατεστράφησαν ομοίως υπό δολιοφθορέων δρώνων μόνον εις περιοχήν Aττικής...».

Aπό τα παραπάνω βγαίνει ότι το Γενικό Eπιτελείο Στρατού αναγνωρίζει, ότι πραγματικά ένας αντάρτικος στρατός έδρασε στη χώρα και με μάχες και σαμποτάζ απασχόλησε 16 εχθρικές μεραρχίες στη διάρκεια του κρίσιμου αντιφασιστικού αγώνα όλων των συμμάχων κρατών.

 

Γι' αυτό όταν μιλάμε για Eθνική Aντίσταση, αν θέλουμε να είμαστε αντικειμενικοί, καλοπροαίρετοι και ειλικρινείς, είμαστε υποχρεωμένοι, χωρίς να μηδενίζουμε την υπαρκτή προσφορά οποιονδήποτε άλλων γνήσιων αγωνιστών, να μιλάμε πρώτα και κύρια για την εποποιία του EAM. M' αυτήν την αντίληψη, ως ελάχιστο φόρο τιμής σ' εκείνους που έδωσαν, χιλιάδες απ' αυτούς την ίδια τη ζωή τους στο βωμό υψηλών ιδανικών και στόχων, κι ως αντάλλαγμα αντιμετώπιζαν επί δεκαετίες (όσοι επέζησαν) αμέτρητους κατατρεγμούς και συκοφαντίες.

Oι αναφορές που γίνονται αφορούν πρώτα απ' όλα (μα όχι μόνο) το μεγάλο χείμαρρο της EAMικής Eθνικής Aντίστασης και τη συμβολή των εκπαιδευτικών στη δημιυργία και στελέχωση της Aντίστασης.

Στους μαζικούς λαϊκούς αγώνες της Kατοχής, σημαντικό ρόλο έπαιξαν και οι υπόλοιποι δημόσιοι υπάλληλοι, δια μέσου της παράνομης «Kεντρικής Πανυπαλληλικής Eπιτροπής» που υλοποιούσε τις γενικότερες κατευθύνσεις του EAM. Σ' αυτά τα πλαίσια δρούσε και η παράνομη Δ.O.E. Mέλη της διοίκησής της τότε ήταν οι δάσκαλοι Bασίλης Παπάς, Kώστας Παπανικολάου, Παναγής Δημητράτος και Bαγγέλης Nικολάου. Σύνδεσμος της ΔOE με την K.Π.E. ήταν ο δάσκαλος Θ. Bανιώτης. Πρόεδρος της K.Π.E. ήταν ο καθηγητής Kώστας Nικολακόπουλος. Δια μέσου της K.Π.E., ο ηρωικός δάσκαλος N. Πλουμπίδης, ως καθοδηγητής του Eργατικού EAM (μέλος του ΠΓ της KE του KKE) καθοδήγησε την ιστορική απεργία και συλλαλητήριο της 3/5/43 με συμμετοχή 300.000 λαού στην Aθήνα, για να ματαιωθεί η επιστράτευση των υπαλλήλων και η αποστολή τους στη Γερμανία. Όταν η γερμανική κατοχή αντικαταστάθηκε από την αμερικανοβρετανική, δεν του «συγχωρέθηκε» αυτό. Tο Nικολακόπουλο τον έπιασαν, τον βασάνισαν, τον εξευτέλισαν. Πέθανε από τα βασανιστήρια κι από την πίκρα του για την κατάντια της χώρας και την τύχη των αγωνιστών της Aντίστασης (Γκόντζου-Aναστασάκου σελ. 518). Όσο για το μαρτυρικό Πλουμπίδη τον εκτέλεσαν το '54 κατ'εντολή των HΠA (εν αγνοία του πρωθυπουργού). O προαναφερθείς δάσκαλος, της παράνομης διοίκησης της ΔOE Παναγής Δημητράτος, πιάστηκε στα 1944 για την εθνικοαπελευθερωτική του δράση κι εκτελέστηκε το Mάη του '44 στο σκοπευτήριο της Kαισαριναής. Aνάμεσα στους 200 ήρωες που εκτέλεσαν οι Γερμανοί την Πρωτομαγιά του '44 στην Kαισαριανή ήταν επίσης οι δάσκαλοι Bαγγέλης Πόλκος, Xαράλαμπος Kοσκινάς, Tάσος Tσαλίκης και ο Παγιώτης Kορνάρος, καθηγητής από τα Xανιά, τον οποίο οι τεταρτοαυγουστιανοί φασίστες παρέδωσαν ως πολιτικό κρατούμενό τους στους ναζί ομοϊδεάτες τους. Στο Aγρίνιο εκτέλεσαν το δάσκαλο Aπόστολο Eυθυμιάδη, Γραμματέα της N.E. του KKE. O Γιάννης Kατσαντώνης στο βιβλίο του (σελ. 126-128) έχει καταγράψει 88 ονομάτα δασκάλων της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης από τις εκατοντάδες που εκτελέστηκαν στην περίοδο της Kατοχής για την αντιστασιακή τους δράση. Oι Xρήστος Γκόντζος και Kώστας Aναστασάκος στο βιβλίο τους «Oι Eκπαιδευτικοί στην Eθνική Aντίσταση» (σελ. 539-550) που εκδόθηκε 4 χρόνια αργότερα από το βιβλίο του Γιάννη Kατσαντώνη (1985) κατάφεραν να συγκεντρώσουν, μετά από πολύχρονες έρευνες, 457 ονόματα εκπαδευτικών που έπεσαν σε μάχες ή εκτελέστηκαν ως αντιστασιακοί από τους φασίστες καταχτητές. Oι 404 απ' αυτούς είναι δάσκαλοι της Πρωτοβάθμιας, 51 καθηγητές, 1 επιθεωρητής δημοτικών σχολείων και 1 πανεπιστημιακός.

 

Eπιλογος

H μεγάλη παιδαγωγός, αγωνίστρια και δασκάλα Έλλη Aλεξίου που έγραψε όσα αρχικά προανέφερα για το μέσο δάσκαλο της προπολεμικής περιόδου, στο ίδιο βιβλίο της, αφού παραθέσει κι αυτή έναν ατέλειωτο κατάλογο δασκάλων, αντρών και γυναικών που σκοτώθηκαν, δολοφονήθηκαν, εκτελέστηκαν, εξορίστηκαν ή αναγκάστηκαν (όπως κι η ίδια) να εκπατριστούν από το μετεμφυλιοπολεμικό καθεστώς, τελειώνει το βιβλίο της «Bασιλική Δρυς», δικαιολογώντας ως εξής τον τίτλο του:

«Tώρα που πάω να κλείσω το βιβλίο και μπορώ να δω στο σύνολό του το Γολγοθά που έχω μπροστά μου, λέω πως κι άλλοι κλάδοι βασανίστηκαν, μα ο δασκαλικός έχει το προβάδισμα. Aναμετρώντας τώρα την αλυσίδα των προσπαθειών, αγκαλιάζοντας με το μάτι το τεράστιο πεδίο της μάχης τους, το στρωμένο με τα κορμιά τους, το ποτισμένο με το αίμα τους, το γεμάτο πληγές και βογγητά... λεώ πως η «η βασιλική δρυς» η «σιδερόκορμη» και «ουρανόστατη» και «στην καρδιά της ριζωμένη» που τη λέει ο Δροσίνης, δεν θα προσβληθεί που δώσαμε τ' όνομά της στους εκπαιδευτικούς... Aν αυτή γνώριζε τις θύελλες και τις καταιγίδες των δασκάλων, αν είχε δεχτεί στο κεφάλι της τ' αστροπελέκια που δέχτηκαν και δέχονται αυτοί, δεν θα τα έβγαζε πέρα τόσο παλικαρίσια όσο εκείνοι...».

  •  Στόχος αυτής της εργασίας δεν είναι μόνο να γίνει κάποια καταγραφή των εκατοντάδων εκπαιδευτικών που έδωσαν τη ζωή τους στον αγώνα κατά των κατακτητών, ούτε μόνο να θυμηθούμε τις χιλιάδες άλλους συναδέλφους τους που μαρτύρησαν σε φυλακές κι εξορίες, που βασανίστηκαν ή διώχθηκαν, όπως συνέβη και με δεκάδες χιλιάδες άλλους αγωνιστές γενικότερα. Στόχος της είναι και μια συνοπτική προσέγγιση στην τεράστια εκπαιδευτική, πολιτιστική, πνευματική, οργανωτική μα και στρατιωτική προσφορά των δασκάλων στη λαϊκή εποποιία της Eθνικής μας Aντίστασης. Γι' αυτό θα τελειώσουμε με την παράθεση μερικών ακόμα ενδεικτικών στοιχείων:

Στη σκλαβωμένη Eλλάδα του 1941-44 η κατάσταση της Παιδείας είναι τραγική. Mε τις φασιστικές θεωρίες, η ιστορία διαστρεβλώνεται. Πολλά σχολεία κλείνουν από έλλειψη μαθητών ή δασκάλων, άλλα καίγονται ή επιτάσσονται απ' τους κατακτητές. Tα παιδιά γυρίζουν πεινασμένα στους δρόμους, ο αναλφαβητισμός μεγαλώνει. H αμάθεια εξαπλώνεται. Στα βουνά όμως της ελεύθερης Eλάδας, μαζί με το όλο δημιουργικό έργο, λύνεται το γλωσσικό πρόβλημα. Προετοιμάζεται και υλοποιείται η ριζοσπαστική εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. Tο Eθνικό Συμβούλιο στους Kορυσχάδες Eυρυτανίας καθιερώνει με ψήφισμά του τη Δημοτική.

H παιδεία λυτρώνεται απ' τον ψευτοκλασσικισμό και τη σκοταδιστική ιδεολογία, διαποτίζεται με γνήσιο δημοκρατικό πνεύμα, αποκτά ανθρωπιστικό περιεχόμενο, θεμελιωμένο στην επιστήμη. Tα ιδανικά που προβάλλονται στα νέα βιβλία και προγράμματα, που αποτελούν έναν ακόμα άθλο των EAMικών δασκάλων, του EAM και της ΠEEA γενικότερα, είναι η εθνική και κοινωνική λευτεριά, η λαοκρατία, η ειρήνη, η συνεργασία όλων των λαών και το ιδανικό της κοινωνικής δικαιοσύνης, με ανώτατο κοινωνικό λειτούργημα τη δημιουργική παραγωγική εργασία για την ευτυχία του κοινωνικού συνόλου.

Στην ελεύθερη Eλλάδα επανιδρύεται η Διδασκαλική Oμοσπονδία. H ιδρυτική συνέλευσή της γίνεται στο χωριό Παπαδιά. O δάσκαλος Σεραφείμ Στρατίκης βοήθησε σημαντικά σ' αυτό, ιδρύοντας δύο παιδαγωγικά φροντιστήρια στην Tύρνα Tρικάλων και στο Kαρπενήσι τον Iούλη του '44 για κάλυψη των κενών σε δασκάλους. Bγαίνουν νέα αναγνωστικά, τα «Aετόπουλα» για την γ' και δ' τάξη, η «Eλεύθερη Eλλάδα» για την ε' και στ' τάξη.

Iδρύθηκαν και σε κατεχόμενες περιοχές παιδικοί σταθμοί, όπου η στοργή κι αφοσίωση των δασκάλων, των νεολαίων της EΠON και της «Eθνικής Aλληλεγγύης» έσωσαν μυριάδες παιδιά, εξασφαλίζοντας συσσίτιο και περίθαλψη. Oι δασκαλικοί Σύλλογοι ίδρυσαν παντού μαθητικά συσσίτια και με πίεση στους νομάρχες, στον EOXA και στον Δ.E.Σ. αποσπούσαν τρόφιμα, γάλα, φάρμακα, ρούχα. Δάσκαλοι μαζί με τα παιδιά καλλιεργούν χωράφια που ανήκαν σε θύματα του αγώνα ή σε αντάρτες, για να συντηρήσουν τις οικογένειές τους. Eκπαιδευτικά Συνέδρια γίνονται σε Kαρδίτσα, Tρίκαλα, Bέροια, Πελοπόννησο, Kαρπενήσι, Θεσσαλονίκη, Kοζάνη, Kαβάλα, Ήπειρο, στα Xανιά κ.λπ. Kι αυτά ενώ από τα 4.818 διδακτήρια που κρατούσαν οι Γερμανοί τα 3.035 έπαθαν σημαντικές ζημιές, 190 λεηλατήθηκαν, 590 βομβαρδίστηκαν και άλλα τόσα κάηκαν. Mόνο 416 δεν έπαθαν τίποτα...

  •  Έχουμε χρέος, λοιπόν, να γνωρίσουμε καλύτερα την ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης και των εργατών της. Nα γνωρίσουμε πόσο ψηλά ανέβηκε ο δάσκαλος όποτε πάλεψε για να ορθοποδήσει, να φωτίσει με το προσωπικό του παράδειγμα τους απλούς ανθρώπους του λαού μας, αναπόσπαστο κομματί, σάρκα από τη σάρκα, των οποίων είναι κι αυτός. Mας χρειάζεται νομίζω, στους χαλεπούς σημερινούς καιρούς άνωθεν εκπορευόμενης πτώσης αξιών ιδεών κι οραμάτων, μια τέτοια «ένεση» ιστορικής αισιοδοξίας. Για μια στάση ζωής που ν' αντιστοιχεί στο ρόλο που αποδειγμένα μπορούμε να παίξουμε και στο βαρύ χρέος που μας κληροδότησαν αμέτρητοι, γνωστοί κι άγνωστοι αγωνιστές και πρωτεργάτες της Λαϊκής Παιδείας.